Fretka a ruja

Fretkowa ruja jest problemem, czy to u samic, czy u samców:

• powiększenie sromu (samice), jąder (samce)
• zwiększony łojotok (żółto-pomarańczowe zabarwienie skóry i futra)
• intensywniejszy zapach
• znaczenie terenu
• mniejszy apetyt
• utrata wagi (20-40% standardowy objaw, 40-50% niepokojący objaw)
• większa aktywność (mniej snu)
• pobudzenie
• wyłysienia
• ogólne wycieńczenie organizmu
• ropomacicze
• hiperestrogenizm (anemia szpikowa)
• stres
• a nawet śmierć

Pierwszą oznaką dojrzałości płciowej (nie koniecznie fizycznej i psychicznej) jest ruja, którą rozpoznajemy po:

• stopniowym powiększeniu się sromu (pęcznieniu wisienki) u samiczek, który normalnie jest wielkości kilku milimetrów

• zstąpieniu jąder do moszny i ich powiększeniu u samców

Co to jest ruja?

Fachowo mówiąc, ruja, estrus (łac. oestrus) jest fazą płodności samic w cyklu rozrodczym i ułatwia skojarzenie pary w celu zapewnienia przekazania genów… Występuje u prawie wszystkich ssaków łożyskowych, oprócz człowieka… Poza rują samica nie jest zdolna do rozrodu czy kopulacji…

A jak to przebiega u fretek?… Cykl płciowy u fretek ma charakter poliestralny, wielorujowy – występuje ciągle, bez przerw, a długość cyklu jest nieregularna⁹… Oznacza to, że fretki mogą przejść kilka cykli w ciągu roku (nawet 6-7) od początku okresu rozrodczego do jego końca, czyli między lutym a sierpniem (przesilenie letnie – 21 czerwca, kiedy dzień zaczyna się skracać)…

Fretka ma rujkę związaną z porą roku, regulowaną przez światłookres związany ze zmieniającymi się porami roku. Z nadejściem wiosny ilość godzin światła zwiększa się, a co za tym idzie, informacja o zwiększeniu światłookresu zostaje przesyłana przez system neuroendokrynologiczny (kompleksowe powiązanie impulsów nerwowych i hormonalnych) poprzez siatkówkę oka (struktura oka) do gruczołu szyszynki (gruczoł wielkości kilku milimetrów, znajdujący się w mózgu), którego komórki produkują hormon melatoniny i regulują rytm snu, reagując na ciemność lub mniejszą ilość światła.

Sygnał „światło” jest tłumaczony przez ten gruczoł jako sygnał wydzielania się dziennej dozy melatoniny, przez komórki szyszynki: melatonina niska w dzień, wysoka w nocy. Czas produkcji nocnej melatoniny odzwierciedla więc czas długości nocy i produkcji hormonalnej, która ze swojej strony reguluje owulację u samic i produkcję spermy u samców, pobudza więc hormony, które stymulują działanie organów seksualnych. Więc gdy dzień się wydłuża, jest więcej światła, następuje obniżenie produkcji nocnej melatoniny i wzrost hormonów, które stymulują organy seksualne, a więc fretki dostają rui. Jeżeli zakłócimy te rytmy i wystawimy fretkę na dłuższy dzień poprzez sztuczne światło, przez cały rok, ryzykujemy nadstymulację organów seksualnych (wczesne ruje, hiperestrogenizm u samic i samców, stres od przedłużającej się rujki).^[1]

Cykl płciowy fretek

Pełen cykl rozrodczy składa się z czterech okresów:

• faza przedrujowa [proestrus] – zaczyna się 30-40 dni przed okresem rui (koniec stycznia/początek lutego)… W tym czasie rozpoczyna się powolne powiększenie jąder u samców, a u samiczek jajników oraz szybki wzrost pęcherzyków Graffa (otaczających komórkę jajową)… tak u samców, jak i u samiczek wzrasta zainteresowanie płcią przeciwną
• ruja właściwa [estrus] – wargi sromowe samicy zaczynają „pęcznieć” i przybierać barwę od jasnoróżowej po ciemnowiśniową… po około 7-21 dniach osiągają maksymalną wielkość (12-15mm) i zaczynają rozchylać się na boki… od początku tej fazy u samiczki wzrasta poziom estrogenów (hormonów płciowych), które nie wpływają na hormony luteinizujące (LH), wywołujące owulację… u fretek, podobnie jak u kotek i królic owulacja musi być indukowana (sprowokowana dodatkową stymulacją, jaką jest wgryzienie się samca w kark samicy i kopulacja, mająca na celu pobudzenie układu limbicznego, odpowiedzialnego za zachowania seksualne)… uwolnienie hormonu luteinizującego (LH) po kopulacji rozpoczyna proces owulacji, czyli następuje pęknięcie pęcherzyka jajnikowego (graffa)  i uwolnienie komórki jajowej… przyjmuje się, że owulacja u fretek następuje w ciągu 30-35 godzin od chwili krycia (niektórzy liczą od pierwszego, inni od drugiego krycia)… po 3-5 godzinach od krycia, plemniki wprowadzone do dróg rodnych samicy, nabierają zdolność zapłodnienia komórki jajowej, a ich żywotność trwa około 36-48 (160) godzin
• faza porujowa  [metestrus] – zanikanie zmian rujowych –  po 3-4 dniach od zakończenia krycia, ściany pochwy u samicy stają się suche a wygląd sromu („wiśni”) powraca do normy wciągu 7-21 dni… samica wchodzi w fazę ciąży właściwej lub urojonej… obie fazy trwają około 42 dni i kończą się porodem właściwym lub urojonym… samice, które urodziły przechodzą do okresu odchowu maluchów, a samice z ciążą urojoną wchodzą w okres urojonego macierzyństwa i w ciągu 7-40 dni znów mogą wejść w fazę estrus, czyli w ruję właściwą, która przeważnie trwa 7-10 dni, czasami może przejść w ruję przetrwałą (permanentną)… u samców można zaobserwować zmniejszone zainteresowanie samicami, przeważnie nie dochodzi do krycia lub jest krótkie i nieskuteczne
• faza bezrujowa/karencji [anestrus] występuje od września do stycznia… u samic zanikają słabo rozwijające się komórki graffa, a u samców zmniejsza się objętość jąder i ustaje produkcja plemników

Samice

U samiczek ruja jest cykliczna (kilka razy w roku) i może wystąpić już w 15 tygodniu życia (zależne od warunków świetlnych – im więcej światła, w tym również sztucznego, to rujki w młodszym wieku i częściej występujące), standardowo powinna wystąpić od 8 do 12 miesiąca życia…

Letni okres rozrodczy u samiczek trwa od końca lutego/początku marca do sierpnia (obecnie występujące zmiany klimatyczne i bytowe dość mocno wpłynęły na okresy rozrodcze i wiele samic już od grudnia jest gotowych do krycia)…

Jeżeli samica nie zostanie pokryta między 10 a 28 dniem rui, to pozostaje w niej przez okres od 6 do 12 tygodni… Po tym czasie następuje cofnięcie obrzęku „wisienki” i zaczyna się faza regeneracji, która powinna trwać około 40 dni… Po tym okresie samiczka może mieć kolejną ruję…

Jeżeli rujka nie cofa się i trwa ponad 12 tygodni, mamy do czynienia z rują permanentną (problem 30% samic), której może towarzyszyć wysięk z pochwy, będący pożywką dla bakterii mogących wywołać infekcję macicy – ropomacicze… Dodatkowo stałe, wysokie stężenie hormonów płciowych uszkadza szpik kostny i często doprowadza do anemii (niedokrwistości), która może okazać się śmiertelna dla samiczki – hiperestrogenizm… W przypadku rui permanentnych zalecane jest wyciszanie lub kastracja…

Samce

U samców pierwsza „ruja” (określenie „ruja” zostaje użyte, w celu zrozumienia zjawiska, które oznacza, że samce znajdują się w okresie rozrodczym i są zdolne skutecznie zapłodnić samicę) może wystąpić w wieku 5 miesięcy…

Okres rozrodczy trwa od grudnia do końca września (podobnie jak u samic okres ten został znacznie rozregulowany i może wystąpić wcześniej – październik, zwłaszcza młode samce)… Samiec, przez cały ten okres, jest zdolny do rozmnażania i zapłodnienia samicy (poza tym okresem również – po osiągnięciu dojrzałości – wystarczy, iż poczuje samice w rui, choć zdarzają się „egzemplarze”, u których samica nie wzbudza zainteresowania poza okresem rozrodczym)…

W tym okresie u dojrzałego płciowo samca, zwiększa się produkcja łoju skórnego przez co futro wydaje się tłuste w dotyku, a zapach staje się bardzo silny i intensywny… Pod koniec lata aktywność seksualna spada, jądra maleją lub/i „cofają się” do jamy brzusznej…

Często samiec źle przechodzi okres rozrodczy, chudnie (spadek wagi o ponad 40%), łysieje… Podobnie jak u samic, stałe, wysokie stężenie hormonów płciowych uszkadza szpik kostny i często doprowadza do anemii (niedokrwistości), która może okazać się śmiertelna – hiperestrogenizm… W takich przypadkach zaleca się wyciszanie lub kastrację, po której w ciągu kilku tygodni miną zachowania charakterystyczne dla okresu rozrodczego… Samiec po każdym rodzaju kastracji, czy to chemicznej, czy chirurgiczej, nie powinien mieć kontaktu z samicą w rui co najmniej 30 dni od zabiegu, gdyż nadal może zapłodnić…

Dojrzałość płciowa:

• samice – napęczniały srom – duży i obrzmiały wlot do pochwy jest oznaką gotowości na przyjęcie prącia samca i umożliwia wniknięcie spermy
• samce – zstąpienie jąder do moszny (najpóźniej zimą w roku urodzenia), dobrze widoczne prącie na brzuchu w odległości 6-8cm od odbytu, które nie osiąga erekcji i zawsze jest tej samej wielkości oraz w tej samej pozycji… prącie młodych samczyków może nie być w pełni rozwinięte co może je dyskwalifikować jako reproduktorów… u dorosłych samców prącie zakończone jest „haczykiem”, który utrzymuje je wewnątrz pochwy samiczki… często „haczyk” prącia jest przyczyną problemów, może się o coś zaczepić, a skutkiem tego może być krwawienie, uszkodzenie narządów wewnętrznych, infekcja a nawet śmierć

Wiek rozrodczy:

Nie należy zbyt pochopnie podchodzić do rozmnażania, należy dobierać zwierzęta w odpowiednim wieku, o odpowiednich parametrach hodowlanych (waga, budowa, kościec, sierść) oraz zdrowych i niespokrewnionych…

• samice – od 8-12 miesiąca do 4 roku życia (z jednym rokiem karencji – odpoczynku)
• samce – od 6 miesiąca życia do 5 roku życia (pewniejsze jest krycie starszymi samcami – 2 letnimi – młody samiec, który osiągnął dojrzałość, może kryć, ale ze względu na młody wiek, krycie może być nieskuteczne z uwagi na małą produkcję plemników)…

Tak, w przypadku samic jak i samców, od 3 roku życia plenność i płodność maleją…

Behawior

W okresie rui samiczki zmieniają zachowanie, łagodnieją i stają się bardziej przytulne, pieszczotliwe, ale oczywiście występują również „agresywne” wyjątki, które są nerwowe i pobudzone… Rozchwianie emocjonalne może objawiać się: zwiększoną chęcią do przytulania, większą ruchliwością lub odwrotnie – sennością, próbami ucieczki przez okno, balkon, drzwi wejściowe, itp. … Powoli zwiększa się grubość skóry na karku (powiększa się warstwa tłuszczu co ma duże znaczenie podczas krycia)…

Samiec w rui zaczyna znaczyć swój rewir plamami moczu, który wygląda jakby był skondensowany o ciemnożółtej barwie i mocnej woni… Znaczy dosłownie wszystko co wystaje kilka centymetrów nad poziom podłogi, łącznie z naszymi kończynami oraz próbuje kopulować ze wszystkim co znajdzie się w jego zasięgu… Ponadto zachowuje się niespokojnie jest bardziej pobudzony i ruchliwy, a nawet może próbować ucieczek… Dorosłe, nie wykastrowane samce okazują wzajemną wrogość, są w stosunku do siebie agresywne i mogą się wzajemnie poranić (zaleca się oddzielne klatki w tym okresie)… Należałoby też wspomnieć, iż część samców w rujce robi się także agresywna w stosunku do opiekunów, potrafią dość dotkliwie gryźć w tym okresie… Jednak, przede wszystkim występuje łapanie za rękę, szczególnie nadgarstek, z chęcią zaciągnięcia „w nieznane”… ;-p

W okresie rui, tak samice jak i samce wydzielają intensywniejszy zapach piżma… Charakterystyczna jest również niechęć do jedzenia, ewidentnie pokarm znika wolniej lub okresowo wcale (w ciągu doby), co powoduje znaczny spadek formy fizycznej i muskulatury, można zaobserwować wyraźny spadek wagi (nawet o 30-40% ciężaru ciała) oraz krótszy czas snu, a większą aktywność… Ponadto, w końcowym stadium rui, możemy zaobserwować miejscowe wyłysienia, które odrastają po okresie rui, a spowodowane są wydzielaniem dużej ilości hormonów płciowych…

Środki wyciszające ruję

Wielu właścicieli fretek nie chce potomstwa po swoich fretkach, ale też nie chce sterylizować/kastrować zwierzaka… Aby zapobiec komplikacjom zdrowotnym związanym z nadprodukcją hormonalną w czasie rujek można zastosować jedną z niżej opisanych metod przerywania rui:

• gra wstępna z samcem, tarmoszenie i zapach, bez krycia
• krycie samcem wykastrowanym lub wazektomem
• krycie samcem
• środki hormonalne
• środki homeopatyczne
• ingerencja chirurgiczna

Każda z wyżej wymienionych metod ma swoje plusy i minusy… Przeczytaj więcej o wyżej wymienionych metodach…

Cicha ruja

To kolejny negatywny problem dotyczący rui u samic… Cicha ruja, nie różni się od właściwej jeśli chodzi o aspekty behawioralne i zdrowotne… Jedyną jej negatywną różnicą jest fakt, iż nie jest uzewnętrzniona… Oznacza to, że samiczka może być w rui, a my tego nie zauważymy, gdyż nie ma powiększonego sromu („wisienki”) lub jest powiększony minimalnie…

Brak widocznej „wisienki” oznacza brak możliwości określenia:

• momentu cyklu płciowego, a co za tym idzie, ustalenie momentu krycia (samice hodowlane)
• czasu trwania rui (długości), a co za tym idzie, nie możemy kontrolować jej stanu zdrowia (pozostałe samice niekastrowane) – duże zagrożenie ropomaciczem lub hiperestrogenizmem oraz pozostałymi chorobami związanymi z przetrwała rują

Przyczyny cichej rui:

• choroby i nowotwory narządów płciowych, np. torbiele i nowotwory jajników
• zaburzenia hormonalne

…

by: Ana

foto by:
1) ferretta.pl
2) jarusvideo.pl

literatura:
[1] Il Consiglio Direttivo Di Furettomania we współpracy z biologiem Silvia Pizzi (Parma)
[2] „Tchórz” Marcin Brzeziński, Jerzy Romanowski, 1997
[3] „Hodowla tchórzy” Maria Bednarz, Andrzej Frindt, 1991
[4] „Fretki: warunki zdrowotne, hodowla, rozpoznanie i leczenie chorób” Maggie Lloyd, 1999
[5] „Biology and diseases of the ferret” Fox JG., 1988, 1998
[6] „Ferret husbandry, medicine, and surgery” John H. Lewington, 2000
[7] „Ferret for dummies” K. Schilling, 2007
[8] „How to read your report” Wellness Inc., 1993
[9] „Practical ferret medicine and surgery for the private practitioner” Finkler M., 1993
[10] „Ferret medicine and surgery” Brown S., 1992, 2001
[11] „Ferret breeding” James McKay, 2006
[12] „Drobne ssaki” Prof. MVDr. Zdenek Knotek, CSc., MVDr. Zora Knotkova, CSc., Brno 2004

…